Обама туғилган орол

Ер шарининг иккинчи ярмига назар солсангиз, асосан,Тинч океанини кўрасиз. Бу улкан океан ер куррасининг учдан бир қисмини эгаллаб туради. Мен сизга таништирмоқчи бўлган орол шу океаннинг марказида жойлашган. Унинг қўшнилари шунчалик узоқда-ки , энг яқин деб хисобланган Калифорниягача 4000 км.ча йўл босиш керак. Бу йўл сув ва ҳаво йўли эканлигини тушиниб тургандирсиз, албатта.

Бу жой Ҳавайи (инглизчасига Hawaii) оролларидир. Уларнинг саккизта каттасида одам яшайди, қолган 124 тасида яшамайди. Шунча оролларни ўз ичига олган Ҳавайи юқорида эслатилган харитада битта нуқта бўлиб кўринади. Ўзи кичкина бўлса ҳам, унинг тарихи жуда катта.

Ҳавайида эрамиздан олдинги 6-3 -асрлардан бери одамлар яшаб келганлиги маълум. Инглиз капитани Жеймс Кук биринчи бўлиб 1778 йили келиб қолгандан кейин бу жойлар Европа ва Америкага маълум бўлади. Уларгача оролларнинг ҳар бирида ўзининг қабила бошлиқлари бўлиб, ўзаро муносибатлар қабул қилинган қоида ва урф - одатлар асосида ўрнатилган. Айрим вақтлари улар орасида келишмовчиликлар ҳам чиқиб турган. Кўп ечими қийин масалалар ҳамма жойлардаги каби жанглар орқали ҳал қилинган.

Ҳавайининг географик ўрни давлатлар билан савдо қилишнинг энг афзал йўли эди. Ҳавайига бўлган қизиқиш кучайиб, келувчилар сони кўпаяди. Кўп ўтмай Франция етиб келади. Қандай бўлса ҳам уни ўзига қаратиб олмоқчи бўлади.

Рус империяси ҳам бундай жой борлигини эшитиб тинч ўтиролмай қолади. Япониянинг ҳам қуруқ қолгиси келмас эди. Американинг Ҳавайига бошқаларга кўра яқинлиги ўз таъсирини ўтказишга осонлик яратарди. Улар Ҳавайида шакар қамиш, ананас, кофе, кит овлаш бизнесини ривожлантириб, миллионлаб даромад ола бошлайди.

1810 йилга келиб ороллар қиролликка бирлаштирилади. Юз йил ўтмай қироллик тугатилади.

1959 йилга келиб Ҳавайи Американинг эллигинчи штати деб эълон қилинади.

Ҳавайининг ҳозирги ҳаёти Американинг бошқа штатларидан деярли фарқ қилмайди: шаҳарлардаги ўша- ўша осмонўпар бинолар, юксак даражада ривожланган ҳаёт, дунёга машхур бўлган билим масканлари, ёзувчилари, Камакавивооле Исраел каби музикантлари, Гиннес китобига ёзилган "Ҳавайи Бургути" деб ном олган тезлиги энг катта олов ўчириш машинаси - умуман жуда кўп нарсаси билан Ҳавайи дунёга маълум. Ҳавайида Америкнинг 44-президенти Барак Обама туғилган. (Мен ҳам кўп қатори Обаманинг сайлов кампаниясини кузатиб, унинг ютиб чиқишини жуда хоҳлаган эдим.)

Ҳавайининг океан марказида жойлашгани , табиати ва ҳавоси ҳаммада қизиқиш уйғотади, сайёҳларни ўзига тортади. Ҳозирга келиб Ҳавайи "Сайёрамиздаги жаннат" деган ном олган.

Яхши нарсаларни жаннатга қиёслаш ҳамма миллатларда бор. Уйимизда жаннат осмонда бўлса, унинг пастида Ўзбекистонимиз, агар пастда бўлса,унинг устида Ўзбекистонимиз, деган гап тез-тез айтилар эди. Бу гапни мен ҳам тўғри деб ўйлайман. Аммо Ҳавайининг ердаги жаннат деганларини эшитиб, унга бўлган қизиқишим яна ортди.

Бу жойларни кўриш истагида дўстларим билан Ҳавайи томон йўл олдик. Улар орасида Колифорниядан келган юртдошим Ровшан Шакиров ҳам бор эди. Ровшан юқори малакали мутахассис ва раҳбар ходим. Унинг саёҳатсеварлиги ишига фойда берса беради-ки, халақит бермайди...

Самолёт бизни Ҳавайининг пойтахти-Хоналулига олиб келади. Бу шаҳар Гиннес китобига дунёдаги пойтахтларнинг энг каттаси деб киритилган экан. Биз унинг чиройлик ва катта шаҳарлигини кўрсак ҳам, энг катталигини сезмадик. Кейин билсак, одам яшамайдиган оролларнинг ҳаммаси шаҳар територияси ҳисобланар экан. Американинг бошқа бирон шаҳрида қирол саройини кўрмайсиз. Қироллик бирдан бир Ҳавайида бўлгани учун, бу ерда муҳташам сарой- Иолана қасри сақланиб қолган ва у шаҳар кўркига кўрк қўшиб туради.

Мени қизиқтирган нарса Обама ўқиган мактаб тўғрисида кўпроқ нарса билиш эди. Мен унинг нодавлат мактаб эканлигини эшитган эдим. У Панехау деб аталиб, Ҳавайининг инглиз тилидаги энг отахон , шу билан биргаликда чуқур ва кенг билим берадиган ўқув даргоҳларидан бири экан. (У 1841ташкил этилган.) ҳозирги кунда 3700 бола таълим оларкан. Яна шуниси қизиқки, мактаб ўқувчилари заргарлик, фотосураткашлик, шиша эритиш цехларида ҳам касб ўрганиш имкониятига эга.

Оролнинг Университети ҳам АҚШ даги катта университетлардан. Худди шу Университетда Барак Обаманинг ота-оналари ўқишган ва оила қуришган. Ўшанда 1961 йили Барак Обама туғилган.

Бу ўқув масканларининг талабалари турли миллат вакиллари. Ҳавайининг ўзи эса, асосан, осиёликлардан ташкил топгандек кўринади. Хитойликлар, японлар, филлипинликлар, лекин бошқа миллатларни ҳам учратиш мумкин. Ҳа айтгандай, эсимдан чиқай дебди, Ҳавайида икки тилда гаплашилади: инглиз ва ҳавайи тилларида. Охирги вақтлари ҳавайи тилининг йўқолиб кетиш хавфи туғилгандан кейин унга этибор кучайтирилибди. Бу ерда учинчи норaсмий тил - инглиз, ҳавайи, япон тилларининг аралашмасидан ҳосил бўлган тил ҳам бор экан. Бу тил ҳавайиликларнинг бешикдан ўрганган тили хисобланади. Норасмий она тили билан тенгласам тушинарлироқ бўлса керак.

Ҳавайида томоша қиладиган жойлар билан бир қаторда ҳайрон қоладиган нарсалар ҳам кўп. Ниихау оролида 230 киши яшаркан. Биз у ерга бормадик, чунки орол Рабинзонлар оиласига тегишли бўлиб, (улар оролни ўтган асрнинг бошида сотиб олишган) бормоқчи бўлганларда, уларнинг рухсати бўлиш керак экан. 

 Яна бир оролга сайёҳлар қўйилмайди. Унда Американинг ҳарбий флоти ва авиациаси жойлашган дейишди. Кейин биз Пёрл- Харбор деган жойга борамиз. Бу ерда Американинг ҳарбий денгиз флотининг катта базаси бўлган. 1941 йили Япония қуролли кучлари бостириб келиб базани ер билан яксон қилган.“Аризона” кемаси чўккан жойда мемориал қурилиб, олдида воқеаларни тасвирловчи музей яратилган. ”Миссури” линкори ўша кунлардан эсдалик бўлиб доимий равишда сувда туради.

Ҳавайининг бизга нотаниш бўлган нарсалари- вулқонлари ва шаршаралари эди. Кичкинагина Ҳавайида бештами олтита вулқон бўлиб , сон саноқсиз( 24 та катта ва 200 дан кўп кичик ) шаршалари бор экан. Мауна-Лоа ва Килауэалар ҳаракатдаги вулқонлар. Уларнинг атрофида одам яшамайди. Аммо туристлар қадами аримайди. Томошага келувчиларга ҳамма шароитлар яратилган бўлиб, йўллар ва вулқонология ходимлари куни тун хизматда. 

Мауна -Кеа эса энг каттаси бўлиб уйқудаги вулқон эканлиги айтилди , умрбод ухласин дейман, кўз олдимга отилаётган вулқонни келдириб. Шаршаларни кўриб эса дилинг яйрайди. 660 метрлик энг катта Кахива шаршараси Молокаи оролида жойлашган. 

Ҳавайи тропик давлат бўлгани учун ҳаво йил бўйи деярли бир хил дейишди, айрим одами йўқ оролларида қор ҳам ёғиб турсада. Биз февраль ойида борган бўлсак ҳам ҳаво ёздагидек: ҳамма чўмилиб, сёрфингда, қайиқларда сузиб, қуёшда тобланиб юрибди.

Атроф кўм-кўк бўлиб, гуллар очилиб ётибди. Шаршаралар, поёнсиз океан , оролни безаб турган тоғлар... Бундай манзарани оғзаки ёки ёзма тасвирлаш жуда қийин. Уни фақат кўриш керак. Мен ҳам Ҳавайини кўргандан кейин “Сайёрамиздаги жаннат” эканлигига ишондим.

ШЕРЗОД ЖЎРАБОЕВ 

Sherzod Juraboev

МИНГОРОЛ

 

    Орол деганда сиз билан бизнинг хаёлимизга дарров қуруқликдаги сув, яъни ўзимизнинг Орол денгизи келади. Лекин ҳаммамиз жўғрафиядан орол - қуруқликдаги сув эмас, сувдаги қуруқлик эканини жуда яхши биламиз. Гап Мингорол тўғрисида кетар экан, энди сиз битта оролни эмас, мингта оролни кўз олдингизга келтиринг. Агар кўз олдингизга келтира олмасангиз, ўзингизни қийнаманг. Мен сизга Мингорол тўғрисида сўзлаб бераман,аминманки,сиз ўшанда нафақат кўз олдингизга келтирасиз, балки ўзингиз бориб келгандек бўласиз.

    Канаданинг АҚШ билан чегарсида Онтарио кўли бор.Кўлдан Илохий Лаврентий деган дарё ажралиб чиқади. Дарёда жуда кўп ороллар бор; дарёнинг бошланишидан 80 км. гача бўлган масофадаги ороллар биргаликда Thousand Islands-ўзбекчасига соддароқ қилиб айтганда, Мингорол деб аталади. Аслида, бу жойдаги оролчалар 2000 тага яқин дейишади. 18 асрда улар санаб чиқилиб, 1874 тасига орол номи берилган.

    Орол деб ҳисобланиш учун йил давомида 365 кун кўриниб туриши, унда бута ёки ҳеч бўлмаса биттагина дарахт ўсиши; майдон жиҳатидан 90 квадрат сантиметрдан кичик бўлмаслиги керак, деган мезонни қўллашган. Ёзув столига тенг бўлиб, талабга жавоб берган орол, ҳисобга киритилган. Агар қуруқлик бир гектар бўлса-ю, тез-тез сув тагида қолиб кўринмайдиган бўлса, орол деган номни ололмаган.
    Ҳозирги кунда Мингорол Канаданинг энг гўзал ва сўлим жойи ҳисобланиб, нафақат Канадаликларнинг, бутун дунё сайёхларининг севимли жойига айланган.

    Ривоятларга кўра, қадим замонларда ҳам бу жойлар жуда чиройлик бўлган; боғу- роғлари, тоғ ва чаманзор текисликлари, мусаффо ҳавоси билан бошқа жойлардан ажралиб тургани учун одамлар бу ерларни Gardens of the Great Spirit - “Олий Рух боғлари”, қисқароқ қилиб айтганда “Парвардигор боғи”. деганлар. Жаннатмакон жойларда яшовчилар шукур қилиш ўрнига, бир- бири билан уришиб, катта- катта жанглар қила бошлабди. Олий Рухнинг, яъни Худонинг қаҳри келиб бу гўзал жойларни осмонга олиб кетмоқчи бўлибди. Шошганидан, қўлидаги ер дарёга тушиб, майда-майда парчаларга бўлиниб кетибди. Ўшандан оролчалар пайдо бўлган экан.
    Аслида, бу ерларда жуда кўп тоғлар бўлган, асрлар оша улар сув тагида қолиб, оролчалар ҳосил қилган. Сувдаги айрим вақтлари оддий кўз билан кўриш мумкин бўлган кемалар,ҳозиргача тез-тез топилиб турадиган қадимгиуруш қуроллари ростдан ҳам бу ерларда жангларнинг кўп бўлганлигидан далолат беради.

    Канаданинг катта шаҳарларидан бўлмиш Торонтодан Мингоролнинг энг гўзал жойига бориш учун шарққа Кингстон шаҳри томонга йўл оламиз. Кингстон-Канаданинг эски пойтахти. Ундан яна қирқ минутлар юрамиз. Йўл бизни ўрмонзорга олиб келади. Сув деган нарса кўринмайди.Машинани паркингга қўйиб, майдончага ўхшаган жойга ўтамиз. Ўшандагина тўғрайдаги сувга кўзимиз тушади. Кема ва қайиқлар сайёхлар хизматига тайёр турибди. Сайр бир, уч, беш саотлик. Чипталарни хоҳишингизга қараб ўзингиз танлайсиз...
    Тезда кемадаги саёҳатимиз бошланади. Атрофимизда турли катталикда оролчалар. Икки, уч, тўрт, беш, олти... санай бошлаймиз. Кейин санашни йиғиштириб қўйиб радиокарнайдан эшитилаётган экскурсоводнинг сўзларига эътибор бериб, оролларни томошо қила бошлаймиз.
    Мингоролдаги энг катта орол Wolfe Island-Волф Айланд бўлиб, унда1500 га яқин одам яшайди. 124 квадрат км. жойни эгаллаган. Волф ороли Кингстон шаҳрига яқин, у ердан паромда ўтилар экан.

    Иккинчиси - Юрак ороли. Унда энг чиройлик қаср қурилган.Қасрни келиб чиқиши немис бўлган Жорж Болдт деган миллионер рафиқаси Луизага муҳаббат рамзи сифатида қурдирмоқчи бўлган. 120 хонадан иборат беш қаватли кошона тайёр бўлай деганда, Луизахоним оғир касалликка чалиниб ўлиб қолибди. Болдт ишчиларга телеграмма бериб қурилишни тўхтатишни айтибди. Унинг ўзи бу ерга бирон марта келмаган экан. Кейинчалик, Канада давлати бу қасрни сотиб олиб, қурилишни охирига етказибди.

    Мингоролнинг ҳар бирига “энг” сўзи қўшилиб айтилади: энг катта ,энг чиройли, энг эски , энг бой... Чап томондаги кўприкча Гиннес китобига икки давлат оролларини бирлаштирувчи энг кичик кўприк деб киритилган. Икки давлат деганда Канада ва АҚШ кўзда тутилади. Чунки оролларнинг учдан икки қисми Канадага қараса, қолганлари АҚШ ники ҳисобланади. Оролчалардаги байроқларга қараб дарров унинг қайси давлатники эканини биласиз.
    Кемамиз Лонг Вю Айланд олдига яқинлашади.Унинг қирғоғи қайиқлар бекатига ўхшайди.Биноси 1903 йилда қурилган. Бу оролда дунёнинг ҳамма байророқлари осилган. Улар орасидан шоша-пиша ўзимининг Ўзбекистон байроғини қидира бошлаймиз. Кема йўлини давом эттираверади...

Кейинги оролдаги ҳашаматли бино Каса Бланка "Оқ уй"деб аталади. 26 та хонадан иборат бўлган бу меҳмонхона 1904 йили қурилган.  Ҳозирги кунгача ўз вазифасини ўзгартирмаган.Шунинг учун у оролдаги энг эски меҳмонхона дейиларкан.

    Карнайдаги овоз ҳозир энг кичик оролдан ўтишимизни олдинроқдан айтиб қўяди.Кўплар уни кўрмай қолиши мумкин экан. Бу оролчада буталар ўсиб турарди. Экскурсовод Оролчанинг эгаси дам олишга қўнган қушлар эканлигини ярим ҳазил, ярим чин қилиб бизга етказади.

    Бир оз ўтгач, кемамиз бир орол олдида тўхтайди. Бизни қадим замон кийимидаги фермерлар кутиб олади. Бу ерда ҳамма нарса ретро-эски услубда қилинган. Ўтирадиган стол стуллар,ерга ишлов берадиган асбоблар,овқат пишириш, нон ёпиш-умуман ҳамма нарса ўтмишда қандай бўлса-ўшандай. Энди ёпилган нонларининг,ширинликларининг ҳиди ҳам, таъми ҳам шаҳардагиларга ўхшамайди. Нонлари менга ёшлигимда бувимникида еган тандир нонларини, ширинликлари эса Каттақўрғон холваларини эслатди.

    Ярим соатдан кейин сайримиз ороллар бўйлаб яна давом этади. Рўпарамиздан бир қарич ҳам ҳовлиси йўқ “оролча –уй” чиқади. Эшигининг тагида сувда қайиғи боғланган. Эгаси бирон жойга бормоқчи шекилли, отни бўшатгандай, ипини ечиб, қайиғида жўнаб қолади.
    Кўп оролларда одам зоти кўринмайди. Айримлари ўн йиллаб ҳам келмас экан. Кўплари ёз вақтлари оилалари, дўстлари билан келиб дам олишади... Сайёхлар эса қишин ёзин аримайди. Айниқса ёз ойлари одам кўплигидан шаҳарларда ҳеч кимса қолмай, ҳамма кўчиб келдимикин, деб қоласиз. Оролчаларга электор симлари ўтказилган, канализация ва бошқа қўлайликлари шаҳардан фарқ қилмайди. Ороли йўқлар ташвиш чекмайди. Хоҳлаган оролни, хоҳлаган муддатга ижарага олиш мумкин...
    Сафаримиз охирига етади. Ороллар билан хайрлашамиз... Ана энди, Сиз ҳам Мингоролга бориб келгандек бўлгандирсиз, хеч булмаса кўз олдингизга келтиргандирсиз.


   ШЕРЗОД ЖЎРАБОЕВ

Sheerzod Juraboyev 

КУБАДАГИ ЎЗБЕКЧА ШЕЪР

Самолётдан тушган йўловчиларнинг қарийиб яримини “Санвинг”компанияси икки автобусга жойлаб, дам олиш маскани томонга йўл олди.

Кумуш ойнага ёпишиб олиб, атрофдаги нарсаларни биронтасини эътибордан четда қолдирмаслик учун, тикилиб томошо қиларди. Шакар қамиш майдонлари, маккажухори экилган далаларга ўхшаган кўм – кўк бананзорлар, олмазор сифат мангобоғлар... Бироздан кейин йўлни икки томонини безаб турган, атайлаб мехмонларни кутиб олишга чиройлик кийинтириб қўйилган қадди қомати келишган солдатлардек тизилган палма дарахтлари бошланди.
Булар оддий палма бўлмай, Роял палмалар деб аталади, уларни аскарларга қиёслаш унча тўғри бўлмай, номлари сингари ҳашамат билан савлат тўкиб, сайёҳларга тантанаворлик, байрамона рух бағишлаб тур ган шоҳларга, қиролларга ўхшайди деса тўғрироқ бўлади. Кейин дарахтлар сони кўпайиб йўл палмазорга кириб кетди.  Олд томонда тоғ кўринди.
Дақиқа ўтмай ,тоққа бориш йўли йўқолиб ,автобус эмас, энди палмалар юриб келаётгандек туюла бошлади , келаётган палмаларнинг охири кўринмайди.

Кумуш узроқроққа қаради, дарахтлар зинапоялар шаклини олиб тоғ тепасигача чўзилиб кетибди. Биронтасига оёқ қўйса, улар Кумушни чўққига олиб чиқиб қўядигандек.Тоғ эса кўм кўк бўлиб осмонга туташиб кетган.Кумуш тоғ билан осмон орасидаги чегарани топишга уриниб кўрди…

Бирдан автобус ичи ёришиб кетди. Йўл энди бошқа томонга бурилиб палмаларнинг ҳаммаси бир томонга ўтиб қолганди, гўё. Иккинчи томонда кўм-кўк осмондан бошқа ҳеч нарса йўқ. Кумуш маст бўлиб қолган одамдек ёнида ўтирган ҳали самолётдаёқ танишиб олган ҳамрохи Македониялик Дианадан қаерга келиб қолганликларини сўради. “Сув бўйида кетаябмиз,”- деди у жилмайиб. Кумуш сувга қаради. Сув уч томондан уларни ўраб олган эди. Орқадан, чапдан, нимагандир олдиндан ҳам… Шундагина Кумуш келган жойи орол эканлиги эсига тушди.

Озодлик ороли- Кубанинг қаерда жойлашганини Кумуш беш қўлидек билар эди. У шу бир соат давомида кўрган нарсаларини бир - бир эслашга ҳаракат қилди... Текисликлар,боғлар,тоғлар,бепаён океан...”Яратганга шукур,бу оролликларни ҳеч нарсадан кам килмабди, табиатнинг бор гўзаллигини жамлаб бўларга ҳам ҳадия қилибди”-, ўйлади у. Атрофда ҳамон ўша манзара: чап томода сув, ўнг томонда палмалар...

Йўлда бирон нарса кўриниб қолса ғала-ғавур бошланиб, кўплар фотоаппаратини, бошқалар видеокамерасини чиқариб ойна томонга интила бошлайди.Сувда делфин ёки акула кўринади. Кумуш уни кўришга улгумай қолади. Лекин кейинги сафар, супрадай катта тошбақа сузиб юрганини аниқ кўради.

Аҳён аҳёнда палмалар сийраклашиб аҳоли яшаётган жойлар чиқади…Кўримсизгина қурилган уйлар гулзор ва боғлар орасида умуман билинмай қолади. Сояларда тўрт беш киши тўпланиб олиб, домино ёки шахмат-шашка ўйнаб ўтирган бўлади. Йўлларда машиналар жуда кам. Бекатларда эса одамлар куп. Бундай жойларда кўпроқ йўл атрофидаги шиорлар, давлат ходимлари портретлари кўриниб, етмишинчи йиллардаги Подмосковьени эслатади.

Сайёҳлар орасида яна ғала-ғовур бошланиб , ҳамманинг эътибори йўл кўрсатгичга қаратилган эди.Кумуш ҳам тезда ўша томонга қаради .Йўл кўрсатувчи срелкада тимсоҳлар фермаси бор эканлиги ёзилган эди. Уларни кутиб олган вакил ферма катта эканлиги ва унда жуда кўп тимсоҳлар боқилишини айтиб берди. Тимсоҳлар фермаси Кубанинг ҳамма туманлари учун оддий бир ҳол эди…

Улар манзилларига етиб келишганда, меҳмонхона ходимлари кутиб олиб, дам олиш шароити билан таништириб чиқди. Кечки овқатдан кейин ҳовуз олдидаги майдончада Танишув кечаси бўларэкан. Бу учрашувда ҳамма ўзи тўғрисида сўзлаб бериб, албатта ё қўшиқ айтиши ёки ўйнаб бериши шарт дейилди… Кумушнинг эса уларга айтадиган гаплари кўп эди, у тушликдан кейин тўппа -тўғри унга ажратилган хонага келиб, айтмоқчи бўлган гапларини хаёлан жамлай бошлади…

Мактаб навбатдаги байрам -Куба революциясининг бир йиллигига тайёрланаётган вақти, ўқитувчиси Кумушдан бу санага атаб биронта шеър ёзиб келишни буюрди.Озроқ ҳаракатдан кейин шеър ҳам тайёр бўлди. Лотин Америкасида биринчи бўлиб Куба Бойлар билан курашди, тенгликка кенг йўл очди.

Бошлиқ эди Кастро, озодлик қурди Куба
Бошлиқ эди Кастро, ғалаба қилди Куба

Биз ёшлар қувонч билан "Балли"деймиз бу юртга,
“Вива, Фидел!”,” Вива , Куба!” Биз сен билан ҳамиша .

Узоқ Америкада машъал бўлиб ёниб тур,
Қўлингни бериб бизга келажакка бирга юр!!

Ўн ёшга тўлмаган Кумуш ёзган шеърини ўзининг билими даражасида тахлил қилиб кўрди.”Куба-Лотин Америкасида жойлашган орол,революция Фидел Кастро бошчилигида амалга оширилди. Бизнинг халқ уларни қўллаб қувватламоқда. Шундай узоқ жойда, Америка қитъаларининг қоқ марказида кичкинагина давлат тенглик йўлини танлаган. Энди АҚШ Советлардан янада кўпроқ қўрқадиган бўлади. Биз Куба билан биргаликда ҳали коммунизм қурамиз”. Шу ерга келганда у тўхталиб қолди.Коммунизм тузиш шартмикан. У тузумда ҳамма нарса умумий бўлади дейилади. Бошқаларнинг ота-онасини Кумуш ҳам ота-она дейиши керак экан.
Бу нарса унга ёқмас эди. Охирги қатордаги "коммунизм томон юр" ни ўчириб ташлаб “келажакка бирга юр” деб ўзгартирди. Бу ўзгартиш ўзига жуда ёқиб тушди. У маъно жиҳатдан бошқа биронта хато топмади.

Кубага атаб ўтказилган байрам,айниқса Кумушнинг шеъри ҳаммага ёқди.Уйга келган Кумуш “Шеърлар ва ҳикоялар"дафтарига уни кўчириб ёзиб қўйди. Кейин, икки варақ қоғоз олиб, бирига яна шеърини ёзди, иккинчисига рус тилида қисқа қилиб: "Менинг исмим Кумуш. Бугун Куба революциясини мактабимизда нишонладик.Мен ўзим ёзган шеърни ўқиб бердим. Уни сизга юбораябман. Мен Куба тилини билмайман, сиз ҳам менинг тилимни тушинмайсиз,лекин бизнинг юрагимиз бир. Ота-онангиз орзу қилган кунларга етишдингиз. Уларга муносиб фарзанд бўлинглар,"-деб хат ёзди. Икки варақни ҳам конвертга солиб, Куба, Гавана, 1-мактабнинг 4-синф ўқувчиларига,- деб ёзиб қўйди.

Кумуш жавоб олишдан умидини узган вақти унга Кубадан хат келди. Хатни рус тили ўқитувчиси Алия Шакировна ёзибди.Шеърни аввал русчага, кейин испанчага таржима қилибди. Ҳамма синфларда рус тили дарсида шеърни ўқиб берибди. Кейин ўқувчилар уни рус ва ўзбек тилида ёдлаб, байрамларда айтадиган бўлишибди. “Сен бизнинг мактабда машхур бўлиб кетдинг. Шеърингни дарс режасига киритиб қўйдим.Катта бўлсанг шоира бўлиб етишгин”.-деб яхши ниятлар билан хатини тамомлаган эди Алия Шакировна.

Бу воқеага эллик йил бўлгани билан Кумуш учун кечадек туюлар,шоира бўлишни ўйламаганига ўзи ҳам ҳайрон бўлиб, кечги учрашувда албатта бу нарсаларни айтиб беришни режа қилиб қўйди.
Ўшанда у бу ерларга келишни орзу қилиш эмас, ҳатто ҳаёлига келтирмаганини ,бугунги кунда унинг юрти мустақил бўлиб, океан-у, қанча давлатлар оша Кубага келганини, ҳечдан кўра кеч бўлсада, улар билан учрашиш насиб этганини сўзлаб берaди.

Кумуш майдончага келганда деярли ҳамма йиғилган эди. Кубаликлар Кумуш ўйлагандан ҳам очиқ кўнгил, хушчақчақ, самимий халқ экан. Бир гаплашган кишиси билан иккинчи марта учрашиб қолса, эски қадирдонлар сингари қучоқлашиб, ўпишиб кўришади. Аҳвол сўрашиши ҳам ўзбеклар сингари жуда қуюқ. Учрашувга ҳамма яхши тайёрланган шекилли жуда қизиқарли бошланди... Кимдир испанча ўйнамоқчи бўлди, Ҳиндистондан келган ёш келин- куёв миллий кийимларида ўзининг қўшиқларидан айтиб берди. Навбат Кумушга келганда, у “Мен Куба билан танишганимда ўнга кирган эдим.” деб бор воқеани айтиб берди. Кубаликлар, тўғрироғи дам олишга келганларнинг ҳаммаси шеърни ўқиб беринг, деб туриб олишди. Кумуш унда испанча таржимаси йўқлигини, фақат ўзбек тилида ёзилгани борлигини айтди. Улар қўймай сўрайвергач, ўқиб беришга мажбур бўлди... Кумуш шеърни тугатиши билан даврага қирқларга кириб қолган тўладан келган, аммо жуда чаққон аёл югуриб чиқди. Испанчалаб бир нарсалар деди-да, Кумушни қучоқлаб, ўпа кетди.Кейин ярим испанча , ярим инглизча қилиб бу шеърни уч тилда; ўзбек, рус, испан тилида айтиб беришини эълон қилди.Давра янада қизиб кеди.У ўзини Сандра деб таништирди..Бу шеърларни Москвалик рус тили ўқитувчиси ўргатганини, ўқитувчиси эса икки йил олдин 81 ёшида қазо қилганини айтди.”Лекин берган сабоқлари хамон эсимизда. У бизга СССРда Ўзбекистон деган республика борлигини, ёш қиз биз хақимизда ўзбекча шеър ёзганини жуда қизиқарли қилиб дарсда ўтар эдилар .Мана мен ўша шоирани шунча йилдан кейин ўз юртимда учратиб турибман”,- деб тўлиб тошиб гапирди. Учрашув ҳақиқий байрамига айланиб кетди. Кеча ғолиби қилиб Куба ҳақидаги ўзбекча шеърнинг муаллифи Кумуш белгиланди…

ШЕРЗОД ЖЎРАБОЕВ Sheerzod Juraboyev

АМЕРИКАЛИКЛАР ТУРКИЙЛАРМИ?

Фикр

Бир вақтлари ажойиб латифа эшитган эдим… Эмишки, Колумб Америка қитъасига келганда у ернинг буғдой ранг, қора соч, қора кўз одамларини кўриб, ҳайрон қолибди. "Сизлар кимнинг фуқораси?"-деган саволига, “Амир аканинг,”- жавобини эшитибди. Шу-шу “Амир ака “ Америка бўлиб ўзгариб кетибди.

Бу латифани биронта юртдошимиз ҳазил қилиб тўқигани ҳеч кимга сир эмас,лекин ҳар бир ҳазилда зил бўлгани каби ,ҳар гапда жон ҳам бўлади. АҚШга келганимда Мичиган штатидаги Каламасу, Миннисотадаги Родчестер шаҳри яқинидаги Зумброта, дунёга машхур бўлган Ниагара шаршараси, Мэйн штатидаги Каттадин тоғлари ва шу каби Америка ҳиндулари билан боғлиқ бўлган жойларнинг номларини эшитганимда ўзбек тилидаги сўзларга ўхшатдим.Тилчи бўлган олима ойимга бу ўхшашликларни айтганимда, "Тошкент педриатрия институтида ўзбек тили кафедрасида мудир бўлиб ишлаган Ботир ака деган олим ҳам бир вақтлари сен айтаётган фикрларни билдирган эди,”-дедилар.

АҚШ нинг Норсфилд шаҳрида бизга қўшни бўлиб иккита одам турар эди. Уларни кўринишларига қараб ўзимиз томонлардан келгандир деб, тезда танишиб олдик.Билсак, бу ака- ука Роберто ва Леонардо Мексиканинг Веракрус вилоятининг узоқ қишлоқлариларининг биридан экан.Бир куни Роберто, мен сизларнинг кўп сўзларингизни тушинаман, деб қолди. Одам, қора, ака, оқ, дада сўзларини билишини айтди. Бу янгиликни эшитиб биз ҳайрон бўлдик. Ўзбек деган миллат борлигини эшитиш у ёқда турсин, ўзининг испан тилида ёзилган нарсани ўқий олмайдиган одам бизни кўп сўзларимизни тушиниб ўтирса… Уларга яқин қишлоқларнинг бирида қадимги Мексика диалектида гаплашишар экан. ”Мен ҳам бу диалектни яхши ўрганиб олганман. Сизларнинг кўп сўзларинг уларникига ўхшайди , Су (т)- дегани сизларда ҳам Milk- ми?”- деганда ҳайратдан ёқа ушладим.

Шундан кейин Америка ҳиндулари тарихи,тиллари ҳақида инглиз олимларининг ёзганларини ўқий бошладим.
Хўш, Америка ҳиндулари кимлар?
Маълумки, Колумб бу қитъага келгунга қадар Америка аҳолиси ўзининг ҳинду эканлигини билмаган. Ҳиндистонга келиб қолдим деб ўйлаган Колумбдан кейингина уларга шундай ном берилган. Руслар уларни “краснокожие” деб аташади. Уларнинг қизил ҳам, қора ҳам эмаслигини ҳамма билади. Қадимда руслар “красный” сўзини “чиройлик” маъносида ҳам ишлатганлар. “Красная площадь”, “красна девица “-дегани “чиройли майдон”, “чиройли қиз” ни ифодалаган. “Краснокожий” деганда "бўялган" "безалган тана"ни назарда тутишган.
Америка ҳиндуларининг Америкага қаердан ва қачон келганликлари ҳақида жуда кўп фикрлар мавжуд.
Мичиган университети олимлари кўчиш шимол томондан Беринг буғози орқали амалга ошганини исботлаб берганлар. Асрлар давомида улар Шимолий Америка (Канада, АҚШ, Мексика ), Марказий (Панама, Колумбия, Куба ва бошқа давлатлар) ва Жанубий Америка (яшашга шароит бўлган зоналарни) ишғол қилган.
Қабилаларнинг Америкага келиши кўп асрлар давомида амалга ошгани , шунингдек бу жараённинг шимолдан жануб томонларга силжигани энди олимларда шубҳа уйғотмайди,улар бу соҳаларда умумий махраж топишди деса бўлади.
Ҳозирги кунда расизм тугатилган деб ҳисобланган демократик давлатларида “негр” сўзи ишлатилмагани сингари, ” америкалик ҳиндулар” деган ибора ишлатилмасдан “native people”- туб аҳоли бирикмаси ишлатилади.
Америка туб аҳолиси турмуш тарзи ҳам яшаётган муҳитига қараб ўзгариб борган. Тоғлик ва сув бўйида яшовчилар овчилик билан,текисликларда яшовчилар деҳқончилик билан шуғилланган.
Шуниси ачинарлики, минг йиллаб мавжуд бўлган қабилалар қандайдир 400-500 йилчалар давомида, Европаликларнинг бойлик қидириб бостириб келгадан кейин, (тарих учун бу даврни дақиқачалар деса бўлади) деярли йўқолиш даражасига тушиб қолган.
Шундай бўлсада, анропологлар, археологлар, тилшунослар- умуман ҳамма соҳанинг олимлари бу қадимий қабилаларнинг ҳаётини ўрганишга қизиққанлар. Америкада ҳозирги кунга келиб қабилаларнинг мингдан кўп тури аниқланган. Шу кунларда Америкада 75 миллионча туб аҳоли яшаб, 200 тага яқин тилларда гаплашгани маълум.
Бейкер, Марк Боас, Франц, Глисон, Генри Аллан Гринберг, Джозеф, Джастесон Джон, Кауфман Терренс, Кнорозов Юрий Валентинович, Коу Майкл,Крёбер Альфред, Лоукотка Честмир, Манро Памела,Митун Марианна, Пауэлл Джон Уэсли, Рулен Меррит, Жон Макетош, Суонтон , Хаас Мэри, Харрингтон, Джон Пибоди, Чейф, Уоллес, Отто Рериг каби олимлар америка туб халқи ҳаётини илмий жиҳатдан ўрганишга харакат қилганлар.
Тилшунослари уларнинг тилларини классификация қилиш, грамматик, синтактик хусусиятларини ўрганганиш; бу тилларининг луғатини тузишга хам эришганлар.
Жон Макетош 1853 йили Вашнгтонда нашр этилган Америка туб халқи ҳақидаги мақоласида уларнинг тилини, асосан мая тилини туркий тиллар билан бир оилага мансуб эканлигини айтиб ўтади.
Бу ўринда Отто Реригни алохида эсламай булмайди. Отто Рериг(1819-1908) Пруссияда туғилиб, Францияда медицина ва шарқ тилларини ўрганган.Кейин у Пруссия томонидан атташе қилиб Туркияга элчихонага ишга юборилган. У турк тилини жуда яхши ўрганиб олган.1850 йилдан умрининг охиригача АҚШ да яшаган. У немис, француз, турк, инглиз, лотин, араб тилларини мукаммал билган. Америкага келгач, Отто Рериг туб аҳолининг сиу тилларини ўрганади.
Бу жараёнида сиу тилларидаги жуда кўп сўзлар турк тилига ўхшашлиги маълум бўлади. Улар ҳам аглюнатив тил бўлиб, олд қушимчалар (русча айтганда-предлоглар ) ишлатилмаслигини аниқлайди. Сифат даражалари ясаш ҳам (қоп-қора , сап -сари) бирхил эканлиги маълум бўлади. Сиу тилларининг фонетикалари ҳам турк тили фонетикаси каби сингорманизм қоидаларига бўйсинишини аниқлайди.
Тилшунос олим А. Г. Каримуллин (1925-2000 йй. ) "Прототюрки и индейцы Америки. По следам одной гипотезы"деган мақоласида, С-Шчедрин кутубхонасида Смитсон институтининг 1851 йилги 800 бетлик ахборотларида Отто Реригнинг юқоридаги келтирилган гапларни ўқиганини, Gu-қув, As-оз , Aak- оқ, Tou-тоғ, Ari-ариқ, озғин; Kok-кўк, осмон сўзлари туркийларда ҳам бир хил маънони билдиришини айтганини ёзган…
Жой номлари луғатига назар ташласангиз бу ўхшашликлар сон-саноқсиз эканлигини кўрасиз. "Жилан", "Тулум", "Яшил", "Ичмул", "Тас", "Тапич" - "Тепич", "Качи", "Шаман-сама", "Чиген", "Сайил” яримороллари. К(ғ)ариб денгизи, Коракўл, Панама канали, Куба ... Бу сўзлар туркий сузлар эмасмикин деб ўйланиб қоласан киши.
Мен бундай катта тадқиқот билан шуғилланмасдан, ўзим кўпроқ ўрганган, кузатган мавзу - Америка туб аҳолисининг исмлари ҳақида хулосаларимни айтмоқчиман. Уларининг исмларини кўп тамонлама ўрганиб чиқдим. Сизга бу номларнинг айримлари филмлар орқали таниш: Тоқай Ито,Чингачук-Катта Илон, Бўри, Бургут Кўз, Учқурқуш, Ёрқин Ой ... Бу исмларга эътибор бериб қарасангиз ҳайвонлар, қушлар, ўсимликлар, табиат ходисари билан чамбарчас боғлиқ эканлигини дарров илғаб оласиз. Бундан ташқари, улар туғилган боланинг қўрқмас, ўлмас, ботир, мангу бўлишини англатувчи исмлар ҳам кўп қўйганлар. Америка туб халқида Осмон, Булут, Тош, Ер билан боғлиқ отлар жуда кўп экан.Баланд Осмон,Тинч,Бўронли Осмон.; Темир Тош, Катта Тош, Оқ Тош, Кўк Тош... Уларнинг исмларининг ўзбекларга ўхшаб турли - туманлиги менинг диққатимни ўзига тортди.
Европада 18-19 -асргача ҳам одамларга ном бериш жуда кам бўлган, бутун оила ёки авлод бир исм билан аталган . Масалан,славянларда,Кузьма деган исм бўлса, унга старший, средний, третий, младший сўзлари қўшилиб, шу исм такрорланверган; корейс, хитой, японларда ҳам саноқлигина исмлар бўлган. Ҳозиргача айрим вилоятларда ҳамма учун битта исм қўлланилиш фактлари ҳам маълум экан.
Ўзбек исмлари ҳам хилма хил . Замоновий ўзбек исмлардан мен араб, форс тилларидан келган сўзларни ажратиб , туркий исмларни қолдирдим.
Болтабой, Ўлмасхон, Ўткир, Ботир Ойдиной, Тоштемир, Кўпайсин, Кувонди- шу каби исмларнинг ҳаммаси биринчи гурухга тўпладим. Бу гурух таққослаш учун кам туюлгандан кейин Марказий Осиё халқлари исмларини рўйхатини туздим. Бу исмлар иккинчи гурухни ташкил этди. Калдирғоч, Айгул, Гулжан, Айтувган, Кизтувмас, Улбўсин, Омонкелди; Селгелди, Аннақул, Саригул , Гулбебак, Ойбулақ, Гужук, Курре, Итолмас…
Кейинги гурухга достонларда учрайдиган номларни ёзиб чиқдим.Гўрўғли, Ошиқ Ғариб, Шоҳсанам, Кунтуғмиш…
Тўртинчи гурухга Озарбайжон ва Туркиядаги исмларни тўпладим. Юздан зиёд соф туркий исмлар, Маънолари хам хар хил. Айсу, Дулиной, Йилмас,Ўзгур, Бурхан, Бозкур, Ақйилдиз, Бингюл, Йамур, Татлибол ,Демирэл, Беркут, Ердак…
Тўртинчи гурух исмларидан кейин менинг ўхшашлик ҳақидаги фикрим тўлиқ тасдиқланди.
Охирги гурухга “Авесто” даги исмларни киритдим.Бу асардаги номларни Америка туб халқини номларини билан солиштириб ўрганишни олимларимизга қолдириб ўзим кузатган шароитдан ушбу хулосаларга келдим:
1. Америка туб халқида одамларга қўйилган исмлар туркийлар сингари сон жиҳатдан жуда кўп.
2. Ҳар иккаласида ҳайвонлар (бўри ,айиқ, йўлбарс, арслон,қуён); ўсимликлар (дархт, гул, кўкат ); табиатдаги ҳолатлар (бўрон, шамол ,булут, ёмғир, сел);предметлар (тош, ой, қуёш, тонг, кун, тун) билан боғлиқ исмлар жуда кўп ишлатилади.
3.Ўлмас, ўткир, ойдин ,қўрқмас, енгилмас маъносини англатувчи сифатлардан ясалган исмлар деярли ҳозирги кунгача мавжуд.
4. Америка туб халқлариниг кўплари исмларини ёмон руҳлардан, жинлардан, кўз тегишдан, дуодан қўрқиб, яширганлар, ва ўзларини бошқа номлар билан атаганлар. Туркманларда Гужук (кучук), Курре (курра), Итолмас исмлари яқин кунгача болалари ўлаверган оилаларда жинларни чалғитиш, алдаш ниятида, болани яшаб кетиши учун қўйиб келинган.
Шунча ўхшашликларга Америка туб халқиниг юз тузилишини, рангининг бир хиллигини ,музика асбобларидан най, дойрани доимо ишлатиб юришларини қўшсак, Амир ака ҳақидаги латифада ҳам жон бўлса керак деб ўйланиб қоласиз.

ШЕРЗОД ЖЎРАБОЕВ

Juraboyev