АМЕРИКАЛИКЛАР ТУРКИЙЛАРМИ?

Фикр

Бир вақтлари ажойиб латифа эшитган эдим… Эмишки, Колумб Америка қитъасига келганда у ернинг буғдой ранг, қора соч, қора кўз одамларини кўриб, ҳайрон қолибди. "Сизлар кимнинг фуқораси?"-деган саволига, “Амир аканинг,”- жавобини эшитибди. Шу-шу “Амир ака “ Америка бўлиб ўзгариб кетибди.

Бу латифани биронта юртдошимиз ҳазил қилиб тўқигани ҳеч кимга сир эмас,лекин ҳар бир ҳазилда зил бўлгани каби ,ҳар гапда жон ҳам бўлади. АҚШга келганимда Мичиган штатидаги Каламасу, Миннисотадаги Родчестер шаҳри яқинидаги Зумброта, дунёга машхур бўлган Ниагара шаршараси, Мэйн штатидаги Каттадин тоғлари ва шу каби Америка ҳиндулари билан боғлиқ бўлган жойларнинг номларини эшитганимда ўзбек тилидаги сўзларга ўхшатдим.Тилчи бўлган олима ойимга бу ўхшашликларни айтганимда, "Тошкент педриатрия институтида ўзбек тили кафедрасида мудир бўлиб ишлаган Ботир ака деган олим ҳам бир вақтлари сен айтаётган фикрларни билдирган эди,”-дедилар.

АҚШ нинг Норсфилд шаҳрида бизга қўшни бўлиб иккита одам турар эди. Уларни кўринишларига қараб ўзимиз томонлардан келгандир деб, тезда танишиб олдик.Билсак, бу ака- ука Роберто ва Леонардо Мексиканинг Веракрус вилоятининг узоқ қишлоқлариларининг биридан экан.Бир куни Роберто, мен сизларнинг кўп сўзларингизни тушинаман, деб қолди. Одам, қора, ака, оқ, дада сўзларини билишини айтди. Бу янгиликни эшитиб биз ҳайрон бўлдик. Ўзбек деган миллат борлигини эшитиш у ёқда турсин, ўзининг испан тилида ёзилган нарсани ўқий олмайдиган одам бизни кўп сўзларимизни тушиниб ўтирса… Уларга яқин қишлоқларнинг бирида қадимги Мексика диалектида гаплашишар экан. ”Мен ҳам бу диалектни яхши ўрганиб олганман. Сизларнинг кўп сўзларинг уларникига ўхшайди , Су (т)- дегани сизларда ҳам Milk- ми?”- деганда ҳайратдан ёқа ушладим.

Шундан кейин Америка ҳиндулари тарихи,тиллари ҳақида инглиз олимларининг ёзганларини ўқий бошладим.
Хўш, Америка ҳиндулари кимлар?
Маълумки, Колумб бу қитъага келгунга қадар Америка аҳолиси ўзининг ҳинду эканлигини билмаган. Ҳиндистонга келиб қолдим деб ўйлаган Колумбдан кейингина уларга шундай ном берилган. Руслар уларни “краснокожие” деб аташади. Уларнинг қизил ҳам, қора ҳам эмаслигини ҳамма билади. Қадимда руслар “красный” сўзини “чиройлик” маъносида ҳам ишлатганлар. “Красная площадь”, “красна девица “-дегани “чиройли майдон”, “чиройли қиз” ни ифодалаган. “Краснокожий” деганда "бўялган" "безалган тана"ни назарда тутишган.
Америка ҳиндуларининг Америкага қаердан ва қачон келганликлари ҳақида жуда кўп фикрлар мавжуд.
Мичиган университети олимлари кўчиш шимол томондан Беринг буғози орқали амалга ошганини исботлаб берганлар. Асрлар давомида улар Шимолий Америка (Канада, АҚШ, Мексика ), Марказий (Панама, Колумбия, Куба ва бошқа давлатлар) ва Жанубий Америка (яшашга шароит бўлган зоналарни) ишғол қилган.
Қабилаларнинг Америкага келиши кўп асрлар давомида амалга ошгани , шунингдек бу жараённинг шимолдан жануб томонларга силжигани энди олимларда шубҳа уйғотмайди,улар бу соҳаларда умумий махраж топишди деса бўлади.
Ҳозирги кунда расизм тугатилган деб ҳисобланган демократик давлатларида “негр” сўзи ишлатилмагани сингари, ” америкалик ҳиндулар” деган ибора ишлатилмасдан “native people”- туб аҳоли бирикмаси ишлатилади.
Америка туб аҳолиси турмуш тарзи ҳам яшаётган муҳитига қараб ўзгариб борган. Тоғлик ва сув бўйида яшовчилар овчилик билан,текисликларда яшовчилар деҳқончилик билан шуғилланган.
Шуниси ачинарлики, минг йиллаб мавжуд бўлган қабилалар қандайдир 400-500 йилчалар давомида, Европаликларнинг бойлик қидириб бостириб келгадан кейин, (тарих учун бу даврни дақиқачалар деса бўлади) деярли йўқолиш даражасига тушиб қолган.
Шундай бўлсада, анропологлар, археологлар, тилшунослар- умуман ҳамма соҳанинг олимлари бу қадимий қабилаларнинг ҳаётини ўрганишга қизиққанлар. Америкада ҳозирги кунга келиб қабилаларнинг мингдан кўп тури аниқланган. Шу кунларда Америкада 75 миллионча туб аҳоли яшаб, 200 тага яқин тилларда гаплашгани маълум.
Бейкер, Марк Боас, Франц, Глисон, Генри Аллан Гринберг, Джозеф, Джастесон Джон, Кауфман Терренс, Кнорозов Юрий Валентинович, Коу Майкл,Крёбер Альфред, Лоукотка Честмир, Манро Памела,Митун Марианна, Пауэлл Джон Уэсли, Рулен Меррит, Жон Макетош, Суонтон , Хаас Мэри, Харрингтон, Джон Пибоди, Чейф, Уоллес, Отто Рериг каби олимлар америка туб халқи ҳаётини илмий жиҳатдан ўрганишга харакат қилганлар.
Тилшунослари уларнинг тилларини классификация қилиш, грамматик, синтактик хусусиятларини ўрганганиш; бу тилларининг луғатини тузишга хам эришганлар.
Жон Макетош 1853 йили Вашнгтонда нашр этилган Америка туб халқи ҳақидаги мақоласида уларнинг тилини, асосан мая тилини туркий тиллар билан бир оилага мансуб эканлигини айтиб ўтади.
Бу ўринда Отто Реригни алохида эсламай булмайди. Отто Рериг(1819-1908) Пруссияда туғилиб, Францияда медицина ва шарқ тилларини ўрганган.Кейин у Пруссия томонидан атташе қилиб Туркияга элчихонага ишга юборилган. У турк тилини жуда яхши ўрганиб олган.1850 йилдан умрининг охиригача АҚШ да яшаган. У немис, француз, турк, инглиз, лотин, араб тилларини мукаммал билган. Америкага келгач, Отто Рериг туб аҳолининг сиу тилларини ўрганади.
Бу жараёнида сиу тилларидаги жуда кўп сўзлар турк тилига ўхшашлиги маълум бўлади. Улар ҳам аглюнатив тил бўлиб, олд қушимчалар (русча айтганда-предлоглар ) ишлатилмаслигини аниқлайди. Сифат даражалари ясаш ҳам (қоп-қора , сап -сари) бирхил эканлиги маълум бўлади. Сиу тилларининг фонетикалари ҳам турк тили фонетикаси каби сингорманизм қоидаларига бўйсинишини аниқлайди.
Тилшунос олим А. Г. Каримуллин (1925-2000 йй. ) "Прототюрки и индейцы Америки. По следам одной гипотезы"деган мақоласида, С-Шчедрин кутубхонасида Смитсон институтининг 1851 йилги 800 бетлик ахборотларида Отто Реригнинг юқоридаги келтирилган гапларни ўқиганини, Gu-қув, As-оз , Aak- оқ, Tou-тоғ, Ari-ариқ, озғин; Kok-кўк, осмон сўзлари туркийларда ҳам бир хил маънони билдиришини айтганини ёзган…
Жой номлари луғатига назар ташласангиз бу ўхшашликлар сон-саноқсиз эканлигини кўрасиз. "Жилан", "Тулум", "Яшил", "Ичмул", "Тас", "Тапич" - "Тепич", "Качи", "Шаман-сама", "Чиген", "Сайил” яримороллари. К(ғ)ариб денгизи, Коракўл, Панама канали, Куба ... Бу сўзлар туркий сузлар эмасмикин деб ўйланиб қоласан киши.
Мен бундай катта тадқиқот билан шуғилланмасдан, ўзим кўпроқ ўрганган, кузатган мавзу - Америка туб аҳолисининг исмлари ҳақида хулосаларимни айтмоқчиман. Уларининг исмларини кўп тамонлама ўрганиб чиқдим. Сизга бу номларнинг айримлари филмлар орқали таниш: Тоқай Ито,Чингачук-Катта Илон, Бўри, Бургут Кўз, Учқурқуш, Ёрқин Ой ... Бу исмларга эътибор бериб қарасангиз ҳайвонлар, қушлар, ўсимликлар, табиат ходисари билан чамбарчас боғлиқ эканлигини дарров илғаб оласиз. Бундан ташқари, улар туғилган боланинг қўрқмас, ўлмас, ботир, мангу бўлишини англатувчи исмлар ҳам кўп қўйганлар. Америка туб халқида Осмон, Булут, Тош, Ер билан боғлиқ отлар жуда кўп экан.Баланд Осмон,Тинч,Бўронли Осмон.; Темир Тош, Катта Тош, Оқ Тош, Кўк Тош... Уларнинг исмларининг ўзбекларга ўхшаб турли - туманлиги менинг диққатимни ўзига тортди.
Европада 18-19 -асргача ҳам одамларга ном бериш жуда кам бўлган, бутун оила ёки авлод бир исм билан аталган . Масалан,славянларда,Кузьма деган исм бўлса, унга старший, средний, третий, младший сўзлари қўшилиб, шу исм такрорланверган; корейс, хитой, японларда ҳам саноқлигина исмлар бўлган. Ҳозиргача айрим вилоятларда ҳамма учун битта исм қўлланилиш фактлари ҳам маълум экан.
Ўзбек исмлари ҳам хилма хил . Замоновий ўзбек исмлардан мен араб, форс тилларидан келган сўзларни ажратиб , туркий исмларни қолдирдим.
Болтабой, Ўлмасхон, Ўткир, Ботир Ойдиной, Тоштемир, Кўпайсин, Кувонди- шу каби исмларнинг ҳаммаси биринчи гурухга тўпладим. Бу гурух таққослаш учун кам туюлгандан кейин Марказий Осиё халқлари исмларини рўйхатини туздим. Бу исмлар иккинчи гурухни ташкил этди. Калдирғоч, Айгул, Гулжан, Айтувган, Кизтувмас, Улбўсин, Омонкелди; Селгелди, Аннақул, Саригул , Гулбебак, Ойбулақ, Гужук, Курре, Итолмас…
Кейинги гурухга достонларда учрайдиган номларни ёзиб чиқдим.Гўрўғли, Ошиқ Ғариб, Шоҳсанам, Кунтуғмиш…
Тўртинчи гурухга Озарбайжон ва Туркиядаги исмларни тўпладим. Юздан зиёд соф туркий исмлар, Маънолари хам хар хил. Айсу, Дулиной, Йилмас,Ўзгур, Бурхан, Бозкур, Ақйилдиз, Бингюл, Йамур, Татлибол ,Демирэл, Беркут, Ердак…
Тўртинчи гурух исмларидан кейин менинг ўхшашлик ҳақидаги фикрим тўлиқ тасдиқланди.
Охирги гурухга “Авесто” даги исмларни киритдим.Бу асардаги номларни Америка туб халқини номларини билан солиштириб ўрганишни олимларимизга қолдириб ўзим кузатган шароитдан ушбу хулосаларга келдим:
1. Америка туб халқида одамларга қўйилган исмлар туркийлар сингари сон жиҳатдан жуда кўп.
2. Ҳар иккаласида ҳайвонлар (бўри ,айиқ, йўлбарс, арслон,қуён); ўсимликлар (дархт, гул, кўкат ); табиатдаги ҳолатлар (бўрон, шамол ,булут, ёмғир, сел);предметлар (тош, ой, қуёш, тонг, кун, тун) билан боғлиқ исмлар жуда кўп ишлатилади.
3.Ўлмас, ўткир, ойдин ,қўрқмас, енгилмас маъносини англатувчи сифатлардан ясалган исмлар деярли ҳозирги кунгача мавжуд.
4. Америка туб халқлариниг кўплари исмларини ёмон руҳлардан, жинлардан, кўз тегишдан, дуодан қўрқиб, яширганлар, ва ўзларини бошқа номлар билан атаганлар. Туркманларда Гужук (кучук), Курре (курра), Итолмас исмлари яқин кунгача болалари ўлаверган оилаларда жинларни чалғитиш, алдаш ниятида, болани яшаб кетиши учун қўйиб келинган.
Шунча ўхшашликларга Америка туб халқиниг юз тузилишини, рангининг бир хиллигини ,музика асбобларидан най, дойрани доимо ишлатиб юришларини қўшсак, Амир ака ҳақидаги латифада ҳам жон бўлса керак деб ўйланиб қоласиз.

ШЕРЗОД ЖЎРАБОЕВ

Juraboyev